مطالعه‌ای روی موش‌ها به چالش‌های مصرف داروهای خواب‌آور اشاره کرده و پرسش‌هایی درباره نقش خواب در سلامت مغز مطرح می‌کند
بسیاری از ما برای به خواب رفتن و حفظ آن در طول شب با مشکل مواجه هستیم. حدود یک‌سوم بزرگسالان در ایالات متحده خواب کافی ندارند. وضعیت خواب نوجوانان حتی وخیم‌تر است؛ ۸ نفر از هر ۱۰ نوجوان دچار کمبود خواب هستند.
این خستگی جمعی برای سلامتی ما مضر است. کمبود خواب می‌تواند مشکلات مختلفی را به همراه داشته باشد. سیستم ایمنی، هورمون‌ها، قلب—شاید تمام سیستم‌های اصلی بدن—تحت تأثیر خواب قرار می‌گیرند. در مغز نیز حافظه، خلاقیت و توانایی یادگیری به خواب وابسته‌اند.
اما با وجود این ارتباط تنگاتنگ با سلامت، نقش دقیق خواب همچنان تا حد زیادی ناشناخته باقی مانده است. دانشمندان نظریه‌های زیادی دارند: شاید خواب برای مرور خاطرات و انتخاب مهم‌ترین آن‌ها باشد. یا شاید زمانی برای رشد استخوان‌ها در کودکان است. یا شاید فرصتی برای مغز باشد تا آزادانه روی مشکلات روزانه فکر کند. (یک نظریه جالب اما عجیب هم می‌گوید که خواب، به‌ویژه مرحله حرکت سریع چشم (REM)، برای پخش مایع در اطراف چشم و حفظ رطوبت آن است!)
دانشمندان سال‌هاست که به دنبال کشف دلیل خوابیدن هستند، اما این کار مانند دنبال کردن تکه‌های ناپدیدشونده نان در جنگلی با درختانی است که مدام جایشان را عوض می‌کنند—و در نهایت متوجه می‌شوید که تنها در لباس زیر ایستاده‌اید و امتحان مهمی را هم فراموش کرده‌اید!
با این چشم‌انداز علمی مبهم، جای تعجب نیست که تلاش‌ها برای کمک به افراد مبتلا به بی‌خوابی، گاهی با شکست مواجه شده یا عوارض جانبی ناخواسته‌ای داشته باشد. این موضوع در مطالعه جدیدی درباره داروی خواب‌آور زولپیدم (که با نام تجاری آمبین شناخته می‌شود) مشخص شده است.
تأثیر زولپیدم بر عملکرد تمیزکاری مغز در خواب
زولپیدم روی یکی دیگر از کارکردهای احتمالی خواب تأثیر می‌گذارد: خانه‌تکانی مغز. در طول خواب، هر ۲۰ ثانیه موجی از مایع مغزی‌نخاعی در مغز جریان پیدا می‌کند. دانشمندان معتقدند که این امواج منظم، مواد زائد را پاکسازی می‌کنند، از جمله پروتئین‌های چسبنده‌ای که در بیماری آلزایمر تجمع می‌یابند.
این شست‌وشوی مغزی را می‌توان به روشن کردن ماشین ظرف‌شویی در طول شب تشبیه کرد. مایکن ندرگارد، عصب‌شناسی که به کشف این سیستم کمک کرده، می‌گوید که این فرایند چندان پرزرق‌وبرق نیست، اما نقشی اساسی دارد که سال‌ها نادیده گرفته شده است. “عملکرد خانه‌تکانی خواب برای مدت‌های طولانی مورد غفلت قرار گرفته است.”
بر اساس یافته‌های تیم تحقیقاتی ندرگارد، موش‌هایی که زولپیدم مصرف کرده بودند، سریع‌تر به خواب می‌رفتند و خواب عمیق‌تری داشتند. اما میزان شست‌وشوی مغزی آن‌ها کمتر بود. این نتایج در شماره ۶ فوریه مجله Cell منتشر شده است.
هنوز مشخص نیست که آیا این اتفاق در انسان‌ها نیز رخ می‌دهد یا پیامدهای کاهش این شست‌وشوی مغزی چه خواهد بود. اما این یافته‌ها به چالش‌های احتمالی در مسیر تلاش برای بهبود خواب اشاره می‌کنند.
زولپیدم: شمشیری دولبه؟
زولپیدم روی ماده شیمیایی گابا تأثیر می‌گذارد، که نقش آرام‌سازی دارد. رابرت استیک‌گلد، دانشمند حوزه خواب در MIT، توضیح می‌دهد: “این دارو به‌سادگی همه چیز را در مغز خاموش می‌کند.” این دارویی قوی و غیرظریف است که اصلاً اهمیتی نمی‌دهد چرا نمی‌توانید بخوابید—درد، استرس، سندرم پای بی‌قرار—همه این‌ها می‌توانند باعث بی‌خوابی شوند. “اما آمبین اهمیتی نمی‌دهد.” استیک‌گلد می‌گوید: “آمبین فقط مثل یک پتک سنگین، شما را از پشت سر می‌زند!”
ندرگارد معتقد است که مصرف زولپیدم برای مدت کوتاه ممکن است توجیه‌پذیر باشد. اما استفاده طولانی‌مدت از آن عوارض قابل‌توجهی دارد. یکی از این عوارض می‌تواند اختلال در فرایند پاکسازی مغز باشد. او می‌گوید: “ما به داروی خواب جدیدی نیاز داریم که افراد را به خواب ببرد اما این نوسانات را حفظ کند.”
با این حال، برای افرادی که با بی‌خوابی شدید دست‌وپنجه نرم می‌کنند، قرص‌های خواب‌آور، حتی اگر ناقص باشند، بهتر از نخوابیدن است. استیک‌گلد با لحنی طنزآمیز می‌گوید: “من به مردم می‌گویم که قرص‌های خواب چیزهای وحشتناکی هستند. شما نباید هرگز آن‌ها را مصرف کنید. مگر اینکه بدون آن‌ها نتوانید خوب بخوابید!”
:Reference
Hauglund, N. L., et al. (2025). Norepinephrine-mediated slow vasomotion drives glymphatic clearance during sleep. Cell, 188. https://doi.org/10.1016/j.cell.2024.11.027
